第九卷:黍
黍
- 原 黍,汜胜之书云,黍者暑也,待暑而生,暑后乃成也。说文云,黍可为酒,从禾入水为意。六书精蕴云,禾下从汆,象细粒散垂之形。古今注云,禾之黏者为黍。一名秬,尔雅云,秬,黑黍。一名秠,尔雅云,秠,一稃二米。注云,此亦黑黍,但中米异耳。有黄、白、黎三色,米皆黄,比粟微大,北人呼为黄米,属火,南方之谷,性温,益气补中,久食令人多热,小儿忌食。他如牛黍、燕颔、马革、驴皮、稻尾、大黑黍、秀成、赤黍,皆黍之异名也。
- 增 广志 有湿屯、黄黍、有田黍、塸云、莺鸽之名。
- 齐民要术 今俗有莺阙一字黍、半夏黍。
- 博雅 黍穰谓之䅀。
- 原 苗穗与稷同,宜肥地,多收,刈后乘湿即打则稃易脱,迟则稃著粒上难脱。
- 汇考
- 原 诗王风 彼黍离离。
- 曹风 芃芃黍苗,阴雨膏之。
- 小雅 我黍与与。
- 大雅 诞降嘉种,维秬维秠。 恒之秬秠,是穫是亩。
- 周颂 丰年多黍多稌。
- 增 诗小序 华黍,时和岁丰,宜黍稷也。
- 礼记曲礼 黍曰芗合。 疏 黍曰芗合者,夫谷秫者曰黍,秫既软而相合,气息又香,故曰芗合也。
- 原 王制 秋荐黍。
- 月令 仲夏之月,农乃登黍,天子乃以雏尝黍,羞以含桃,先荐寝庙。 注 必以黍者,黍,火谷,气之主也。
- 增 周礼天官 羊宜黍。 疏 羊宜黍者,羊味甘热,黍味苦温,甘苦相成,故云羊宜黍。
- 左传 其藏之也,黑牡秬黍,以享司寒。
- 国语 黍而不黍,不能蕃庶。
- 原 史记封禅书 管仲说威公曰,古之封禅,鄗上之黍,北里之禾,所以为盛。
- 增 汉书律历志 度者,分、寸、尺、丈、引也,所以度长短也。本起黄钟之长,以子谷秬黍中者,一黍之广,度之九十分,黄钟之长。 注 师古曰,子谷犹言谷子,秬即黑黍,中者,不大不小也。言取黑黍谷子大小中者,率为分寸也。
- 原 宋书符瑞志 黄帝时,南夷乘白鹿来献秬鬯。
- 增 隋书隐逸传 李士谦,字子约,赵郡平棘人也。李氏宗党豪盛,每至春秋二社,必高会极欢,无不沉醉諠乱。尝集士谦所,盛馔盈前,而先为设黍,谓群从曰,孔子称黍五谷之长,荀卿亦云食先黍稷,古人所尚,容可违乎,少长肃然,不敢弛惰,退而相谓曰,既见君子,方觉吾徒之不德也。
- 唐书王绩传 绩有奴婢数人,种黍,春秋酿酒,养凫雁,莳药草自供。
- 山海经 广都之野,后稷葬焉,爰有膏黍膏稷。 注 言味好,滑如膏。 驩头之国,维宜苣,穋杨是食。 注 苣,黑黍,今字从禾。
- 原 家语 孔子侍坐于鲁哀公,设桃具黍,公曰,以黍雪桃也,孔子对曰,夫黍五谷之长也,祭先王以为上盛,果有六而桃为下,祭先王不得入于庙,丘闻之也,君子以贱雪贵,不闻以贵雪贱,今以五谷之长,雪瓜蓏之下,是侵上忽下也。
- 增 列子 邹衍在燕,有谷地美而寒,不生五谷,邹子吹律而温气至,今传名曰黍谷。
- 原 韩子 吴起欲攻秦小亭,置一石赤黍于东门外,令,人能徙于西门外者,赐之上田宅,人争徙之,乃下令曰,明日攻秦,能先登者,与之大夫,赐之上田宅,于是攻之,一朝而拔。
- 增 韩子 韩昭侯之时,黍种尝贵鲜有,昭侯令人覆廪,廪吏果窃黍种而粜之。
- 淮南子 渭水多力而宜黍。
- 焦氏易林 中田高黍,以享王母,受福千亿,所求大得。 下田种黍,芳华当齿,大雨淋集,纷荣满壅。
- 春秋佐助期 黍神名侜佞,姓兰郝。
- 春秋说题辞 精移火转生黍,夏出秋改。黍者,缩也。故其立字,木入米为黍酒以扶老。
- 东观汉纪 承宫,字少子,琅琊人。尝将妻子入华盖蒙阴山谷,耕种禾黍,临熟,人就认之,宫便推与而去,由是发名。
- 古今注 和帝元兴元年,黑黍穗一禾二实,或三四实,生任城,得粟二斛八斗,以荐宗庙。
- 博物志 黑坟宜麦黍。
- 纪年书 惠成王八年,雨黍。
- 文中子 艺黍登场,岁不过数石,以供祭祀、宾客之酒也。
- 谈薮 王元景大醉,杨遵彦曰,何大低昂,元景曰,黍熟头低,麦熟头昂,黍麦俱有,所以低昂。
- 农桑通诀 秬鬯一卣,此言黍之为酒尚矣,今有赤黍,米黄而黏,可蒸食。白黍酿酒,亚于糯秫。又北地远处,惟黍可生,其茎穗低小,可以酿酒,又可作馔粥,黏滑而甘,凡祭祀以为上盛,贵其色味之美也。
- 原 成化元年,天雨黑黍于襄阳。
- 集藻
- 赋
- 增 晋嵇含孤黍赋 余慎终屋之南荣,有孤黍生焉,因泥之湿,遭土之润,宿昔芽蘖,滋茂甚速,涂燥根浅,忽然萎陨,深感此黍,不韬种以待时,贪荣弃本,寄身非所,自取凋枯,不亦宜乎。
- 文赋散句
- 原 汉张协七命 大梁之黍,琼山之禾,唐稷播其根,农帝尝其华。
- 增 刘颖鲁都赋 禾黍油油,粳族垂芒,残穗满握,一颖盈箱。
- 魏王粲登楼赋 华实蔽野,禾黍盈畴。
- 四言古诗
- 原 晋束皙华黍 黮黮重云,习习和风,黍华陵巅,麦秀丘中,靡田不播,九谷斯丰。(一章)奕奕玄霄,濛濛甘霤,黍发稠华,亦挺其秀,靡田不植,九谷斯茂。(二章)无高不播,无下不植,芒芒其稼,参参其穑,蓄我王委,充我民食,玉烛阳明,显猷翼翼。(三章)
- 诗散句
- 增 唐李白 东皋春事起,种黍早归田。
- 杜甫 耕田秋雨足,禾黍已映道。 赖知禾黍收,已觉糟床注。
- 原 耿湋 古道无人行,秋风动禾黍。
- 宋苏轼 今年秋应熟,过从饱鸡黍。
- 金赵元 还思酿新黍,瓮面挹秋江。
- 唐曹邺 黑黍春来酿酒饮,青禾刈了驱牛载。
- 增 韦应物 禾黍积东菑。
- 宋邵雍 黄黍秋正熟。
- 陆游 种黍蹋曲蘖。
- 唐白居易 陶令有田唯种黍。
- 韦庄 主人馈饷炊红黍。
- 宋王安石 连山没云皆种黍。
- 陆游 黍酒新成压小槽。
- 别录
- 增 齐民要术 凡黍、穄田,新开荒为上,大豆底为次,谷底为下。地必欲熟。再转乃佳,若春夏耕者,下种后,再劳为良。一亩,用子四升。三月上旬种者为上时,四月上旬为中时,五月上旬为下时。夏种黍、穄,与稙谷同时,非夏者,大率以椹赤为候。谚曰,椹离离,种黍时。燥湿候黄场种讫不曳挞。常记十月、十一月、十二月冻树日种之,万不失一。冻树者,凝霜封著木条也。假令月三日冻树,还以月三日种黍,他皆仿此。十月冻树宜早黍,十一月冻树宜中黍,十二月冻树宜晚黍。若从十月至正月皆冻树者,早晚黍悉宜也。苗生垄平,即宜杷劳,锄三遍乃止,锋而不耩。苗晚耩,即多折也。刈穄欲早,刈黍欲晚。穄晚多零落,黍早米不成。皆即湿践之,穄践讫即蒸而裛之。不蒸者难舂,米碎,蒸则易舂,米坚,香气经夏不歇。黍宜晒之令燥。湿聚则郁。凡黍黏者收薄。穄味美者亦收薄,难舂。 杂阴阳书曰,黍生于榆,六十日秀,秀后四十日成。黍生于巳,壮于酉,长于戌,老于亥,死于丑,恶于丙、午,忌于丑、寅、卯。穄忌于未、寅。孝经援神契云,黑坟宜黍、麦。尚书考灵曜云,夏,火星昏中,可以种黍、菽。 汜胜之书曰,种黍必待暑。先夏至二十日,此时有雨,疆土可种黍。一亩,三升。黍心未生,雨灌其心,心伤无实。黍心初生畏露,令人对持长索,槩去其露,日出乃止。凡种黍,覆土锄治,皆如禾法,欲疏于禾,按疏黍虽科,而米黄,又多减及空,令穊,虽不科而米白,且均熟不减,更胜疏者。汜氏云,欲疏于禾,其义未闻。 崔氏曰,四月蚕入簇,时雨降,可种黍、禾,夏至先后各二日,可种黍。虫食李者黍贵也。
- 原 制用 三月三日,取黍面和菜作,能避时气,黍米性黏,可酿酒,可作饧,可蒸煮为糕糜,五月五日俗以菰叶裹成粽,名角黍,祭三闾大夫,遗制也。 合葵菜食成痼疾,合牛肉、白酒食生寸白虫。 穰及根煮汁解苦瓠毒,浴去浮肿。 醉卧黍穰,令人生厉,落眉发。